Quan niệm của Khổng Tử về người Thầy

Theo Khổng Tử, “thầy phải ra thầy, trò phải ra trò” (trong thuyết chính danh). Thầy có vai trò của thầy, học trò có vai trò của học trò. Nhưng cả hai phải tu thân để có đạo đức. Ngoài việc truyền đạt tri thức cho trò, thầy phải có phẩm chất, ngụ ý tri thức và đạo đức, làm gương cho trò mới dạy được trò. Ngược lại, trò phải tôn kính thầy, trò trước tiên phải học và hành được lễ nghĩa, sau học và hành tri thức; như thế, mới có thể hữu dụng cho bản thân, gia đình, xã hội, dân tộc và đất nước. 

1. Không Tử đặt vị thế của người thầy rất cao về tri thức và đạo đức. 

   Trước khi đạt được vị thế đó, người thầy phải hội đủ phẩm chất vị thế của bốn đối tượng tốt trong xã hội: người tốt, công dân tốt, quan tốt và vua tốt (trong Luận Ngữ). Là người tốt, phải hiểu đạo lý làm người, phải thông lễ nghĩa, phải cư xử với những người xung quanh theo đúng với đạo lý và lễ nghĩa. Là công dân tốt, phải có yếu tố người tốt, phải có trách nhiệm thực hiện nghĩa vụ bổn phận của mình đối với gia đình, địa phương, xã hội và quốc gia. Là vị quan tốt, phải có yếu tố người tốt và công dân tốt, phải có tri thức xã hội và trách nhiệm an dân, bình ổn địa phương. Là vị vua tốt, phải có yếu tố người, công dân và quan tốt, phải là người hiểu rộng tổng thể, phải chăm lo cho dân ăn no mặc đủ; từ đó, mới có thể giáo hóa được người dân, và sau đó bình thiên hạ. Là người thầy tốt, ngoài những phẩm chất của người, công dân, quan và vua tốt, người thầy phải làm gương cho trò noi theo, có khả năng truyền đạt kiến thức, công bằng không thiên vị và thấu hiểu học trò. 

2. Làm gương cho trò noi theo. 

   Vì thầy đứng hạng cao nhất về đạo đức và tri thức, thầy phải có hành động, phát ngôn và cách sống tốt để học trò noi theo. Trò xem thầy như kiểu mẫu để sống. Thầy không làm gương được, làm sao trò đặt niềm tin vào thầy mà nghe thầy giảng đạo. Danh không chính, ngôn không thuận, thì nói ai nghe. Không chỉ có thầy làm gương cho trò, mà người trên phải làm gương cho người dưới trong ý thức chung về trật tự xã hội. Điều này được thể hiện rất rõ ràng trong thuyết chính danh. Khổng Tử nói với Tử Lộ: “Danh không hợp thì lời nói sẽ không thuận, nói không thuận thì việc không thành. Việc không thành thì lễ nhạc mất trật tự. Lễ nhạc mất trật tự thì hình phạt không đúng đắn, hình phạt không đúng thì dân không biết làm thế nào cho đúng. Vậy người quân tử khi có danh phù hợp với thực thì có thể nói ra được, nói được thì thực hành thông suốt. Quân tử không bao giờ sơ suất với lời nói của mình.” Và lẽ đương nhiên, “thượng bất chính, hạ tất loạn”. Do đó, muốn làm thầy, phải chính danh thầy cái đã. 

3. Vai trò truyền đạt kiến thức. 

   Để thực hiện tốt vai trò này, người thầy trước tiên phải có kiến thức uyên thâm, nghiên cứu sâu rộng tri thức xã hội, luôn trao dồi kiến thức: “Ôn cố nhi tri tân, khả dĩ vi sư hĩ” (Ôn tập cái cũ để hiểu cái mới, có thể làm thầy được rồi). Theo cách thức truyền đạt của Khổng Tử có thể khái quát thành năm phương pháp dạy học sau: 

3.1. Cá nhân hóa từng trò. 

   Phương pháp này mãi hai ngàn năm sau Jean Piaget mới đề cập. Dạy học phải dựa vào sức và khả năng hiểu biết của từng trò, phải quan tâm những điều trò biết và những điều trò không biết, phải hiểu được mỗi học trò quan tâm đến điều gì. Từ đó, mới có thể đưa ra tri thức thích hợp, làm cho trò dễ hiểu dễ hành. 

• Tử Lộ hỏi: Nghe rồi thì nên thực hành ngay phải không? 
• Khổng Tử nói: Có mặt cha ngươi, làm sao nghe rồi thực hành ngay? 
• Nhiễm Hữu hỏi: Nghe rồi thì nên thực hành ngay phải không? 
• Khổng Tử lại bảo: Nghe được thì thực hành ngay.
• Công Tây Hoa lại nói: Sao hai câu hỏi giống nhau mà thầy trả lời mỗi người một khác vậy? 
• Khổng Tử giải thích: Nhiễm Hữu làm việc gì cũng nhút nhát rụt rè nên ta cổ vũ nó. Còn Tử Lộ dũng khí hơn người, hăng hái dám làm nên ta kìm bớt nó một chút. 

3.2. Dạy từ thấp đến cao. 

• Quý Lộ hỏi về quỷ thần. 
• Khổng tử nói: Chưa biết việc người, làm sao biết được việc quỷ thần? 
• Tử Lộ lại hỏi: Con xin hỏi về đạo lý của sự chết? 
• Khổng tử nói: Chưa biết đạo lý sự sống, sao biết được đạo lý của sự chết. 

3.3. Đối thoại gợi mở. 

3.4. Hướng dẫn lĩnh hội kiến thức ở mức độ cao. 

3.5. Tương tác. 

4. Công bằng không thiên vị. 

5. Thấu hiểu học trò.